Komentarz dra Mateusza Piątkowskiego (Katedra Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych, Wydział Prawa i Administracji) na temat sytuacji pomiędzy Wenezuelą a Gujaną w świetle prawa międzynarodowego.
Źródła sporu terytorialnego pomiędzy Gujaną i Wenezuelą
Spór terytorialny pomiędzy Gujaną i Wenezuelą sięga jeszcze czasów walk Ameryki Południowej o niepodległość. W 1815 roku na podstawie układu z Wielką Brytanią, Holandia scedowała dzisiejszą Gujanę na rzecz Londynu.
Jednak porozumienie ustalało jedynie granicę wschodnią Gujany, pozostawiając otwarte pytanie o granicę zachodnią z Wenezuelą. W 1835 wyprawa Schomburgka ustaliła przebieg granic, znacznie przekraczającą zakres rzeczywistej okupacji brytyjskiej prawie aż do rzeki Orinoko.
Wenezuela zakwestionowała ustalenia "linii Schomburgka", uważając, że w ten sposób Wielka Brytania nielegalnie nabyła obszar ok. 80 000 km2 prowincji Esequibo do którego roszczenia zgłaszała Wenezuela. W 1886 roku obydwa państwa zerwały ze sobą stosunki dyplomatyczne, a Wenezuela poprosiła o protekcję Stany Zjednoczone.
W 1895 roku wybucha tzw. kryzys wenezuelski – koła lobujące za tym państwem zdołały przekonać Stany Zjednoczone, że niezałatwiony spór terytorialny pomiędzy Wielką Brytanią a państwem Ameryki Południowej jest zagrożeniem dla doktryny Monroego (czyli zasady niemieszania się państw europejskich w sprawy półkuli zachodniej).
Interwencja amerykańska doprowadziła w 1896 do zawarcia umowy o arbitraż pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią, o dość ciekawej konstrukcji, gdyż Wenezuela nie była stroną tego porozumienia.
Wielki opór tego państwa spowodował, że Traktatem waszyngtońskim z 1897 roku sporządzono umowę o arbitraż pomiędzy Wielką Brytanią a Wenezuelą.
W umowie określono wybór arbitrów: dwóch sędziów Sądu Najwyższego USA (Fuller i Brewer) ze strony Wenezueli, dwóch arbitrów brytyjskich, a piątym arbitrem był Fiodor Martens (tak, autor słynnej klauzuli Martensa) z Rosji. Warto zwrócić uwagę, że de facto stroną w procesie były Stany Zjednoczone, chociaż de iure sprawa dotyczyła Wenezueli. Brytyjczycy uważali, że Hiszpanie nigdy nie nabyli skutecznie prawa własności spornego terytorium i w związku z tym, był to obszar terra nullius, podlegający zawłaszczeniu.
Wyrok Trybunału Arbitrażowego
Trybunał wydał wyrok w 1899 roku, w którym bez uzasadnienia przyznał niemal cały sporny (i wszystkie kopalnie złota) obszar Wielkiej Brytanii ustalając granicę pomiędzy Gujaną brytyjską a Wenezuelą na bardzo korzystnej dla Brytyjczyków linii Schomburgka.
Wenezuela była rozgoryczona wynikiem arbitrażu, ale przyjęła go.
Listy otwarte po 50 latach od procesu w Trybunale
Stan ten trwał do 1949 roku, kiedy rząd Wenezueli otrzymał listy jednego z pełnomocników rządu (Mallet-Prevost) Wenezueli z procesu z 1899 roku, które mogłyby być otwarte dopiero po jego śmierci. W tych listach podniesiono, że doszło do zakulisowego porozumienia pomiędzy Rosją a Wielką Brytanią w sprawie werdyktu, za którym stał Fiodor Martens. Martens wskazał arbitrom amerykańskim, że albo zgodzą się na przyznanie obszaru spornego w 90% Wielkiej Brytanii, albo zostaną przegłosowani 3-2 i wtedy Wenezuela nie otrzyma nawet 10% spornego terytorium (ujścia Orinoko). Arbitrzy amerykańscy zgodzili się na taki układ, uznając, że to lepsze wyjście niż przegłosowanie.
W 1962 roku jako pokłosie odczytanych listów, Wenezuela na forum ONZ zgłosiła, że została zmuszona do przyjęcia Traktatu z 1897 roku, który był dla niej niekorzystny. Podnoszono, że Wenezuela była pozbawiona prawa możliwości mianowania własnych arbitrów i przyjęcia jako zasady rozstrzygania okresu 50 lat zasiedzenia (oczywiście faworyzująca Wielką Brytanię). Prawdziwość listów jest przedmiotem sporu.
Niepodległa Gujana i dalszy ciąg sporu
W 1970 roku Gujana uzyskała niepodległość od Wielkiej Brytanii, w graniach ustalonych orzeczeniem z 1899 roku. Od początku stosunki Wenezueli i Gujany były złe, Caracas torpedowało przyjęcie Gujany do OAS (Organizacji Państw Amerykańskich). W 1966 roku przyjęto w Genewie porozumienie, w ramach którego obydwa państwa miały pokojowymi środkami wypracować rozwiązanie sporu. Dobre usługi oferowane przez ONZ w ramach art. 33 KNZ nie przyniosły efektu. Przez następne lata dochodziło do demonstracji siły ze strony Wenezueli, a nawet konfiskaty gujańskich statków przez marynarkę Wenezueli, w ramach spornej wyłącznej strefy ekonomicznej
W 2018 roku Gujana wniosła pozew do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości przeciwko Wenezueli z żądaniem, aby Trybunał stwierdził ważność i prawomocność orzeczenia arbitrażowego z 1899 roku. Zbiegło to się z wypowiedzią Sekretarza Generalnego ONZ, że trwające blisko 50 lat dobre usługi ONZ nie mogą już przynieść jakiekolwiek postępu. Jurysdykcja MTS wynikała z zawartego w 1966 porozumienia genewskiego pomiędzy stronami sporu, w ramach którego Sekretarz Generalny ONZ po wyczerpaniu alternatyw mógł wskazać konieczność załatwienia sporu środkami sądowymi.
W 2020 roku MTS stwierdził, że ma jurysdykcję w przedmiotowej sprawie. Wenezuela uważa, że porozumienia z 1966 roku unieważniają wyrok z 1899 roku i uważa, że zastosowanie powinna mieć zasada uti possitedis, czyli "jak było niech dalej będzie". 1 grudnia 2023 roku MTS orzekł, że Wenezuela powinna powstrzymać się od jakichkolwiek działań, które mogą zmieniać status spornego obszaru. 3 grudnia 2023 roku w Wenezueli przeprowadzono referendum, które dotyczyło określenia przynależności terytorium obcego państwa. Ku mojemu zaskoczeniu w referendum zadano pytania nadające się na test z zakresu prawa międzynarodowego. Natomiast pytanie nr 5 jest w istocie najpoważniejsze: rząd w Wenezueli w istocie pyta swoich obywateli czy popierają aneksję Esequiby.
Wniosek
Referendum uważam, za niemające żadnego znaczenia prawnomiędzynarodowego, a wręcz stwierdzam, że sam fakt jego organizacji jest naruszeniem zasady nieinterwencji (art. 2 ust. 7 KNZ) w sprawy zastrzeżone dla wyłącznej kompetencji jednego państwa.
Pytanie nr 5 jest pytaniem o aneksję terytorium innego państwa, czyli działaniem naruszającym suwerenność i integralność terytorialną. Jeżeli Wenezuela rozpocznie jakąś demonstrację wojskową w związku z tym referendum, niebezpiecznie zbliżymy się do progu zakazu użycia siły.
Dr Mateusz Piątkowski w podcaście Podróż bez Paszportu
Powyższy tekst oryginalnie ukazał się na portalu X.
Artykuł z portalu Bloomberg Venezuela Stirs Nationalism in Dispute With Guyana Over Oil
Materiał źródłowy: dr Mateusz Piątkowski (Katedra Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych, Wydział Prawa i Administracji)
Redakcja: Michał Gruda (Centrum Komunikacji i PR)
Misją Uniwersytetu Łódzkiego jest rzetelne prowadzenie badań naukowych oraz aktywne głoszenie prawdy z nich płynącej, tak by mądrze kształcić kolejne pokolenia, być użytecznym dla społeczeństwa oraz odważnie odpowiadać na wyzwania współczesnego świata. Doskonałość naukowa jest dla nas zawsze najlepszym kompasem. Nasze wartości to: odwaga, ciekawość, zaangażowanie, współpraca i szacunek.